نقش برجسته و کتیبه داریوش اول

در 30 کيلومتري شرق کرمانشاه و در ارتفاع صد متري از زمین بر روي صخره اي آهکی، داريوش پادشاه مقتدر هخامنشی کتيبه و نقش برجسته مشهور خود را حک کرده است که تا سال 1835 کسي از متن کتیبه آگاه نبود. سراب بيستون محل اطراق کاروان ها در دورانهاي مختلف بوده است براي همين کسان زيادي کتيبه و نقش برجسته داريوش را ديده و شرحي از آن را در سفرنامه ها يا خاطراتشان آورد اند. قديمي ترين منبع موجود در این زمینه گفته هاي ديودور سيسيلي است که در قرن اول پيش از ميلاد اين حجاري را به الهه سميراميس و صد نيزه داري که اطرافش را گرفته اند نسبت داده و گفته است بدستور سميراميس در زير نقش برجسته نوشته اي با حروف سرياني نقل کرده اند ديودور با تکيه بر نوشته کتزياس چنين آورده است که این صخره مکان مقدسي بوده و به زئوس خداي بزرگ یونانيان تعلق داشته است.

ايزيدور خاراکسي جغرافيدان باستان درباره راه کاروان روي که از شرق بابل تا مرزهاي خاوري امپراطوري روم کشيده شده شرحي نوشته و در آن بيستون را باپتانا در ناحيه کامبادنا ناميده و مي نويسد در باپتانا نوشته و تصويري از سميراميس است. با وجود اختلاف نام بيستون با باپتانا که ايزيدور از آن ياد کرده در يکي بودن آنها کمتر مي توان ترديد داشت چون در کتيبه داريوش از ناحيه کامپادنا در سرزمين ماد در محل کتيبه نام برده شده است .

ابن حوقل آنرا نقش مکتب خانه اي مي داند که معلم براي تنبيه شاگردانش تسمه اي در دست دارد. گاردان جهانگرد فرانسوي در سال 1794 میلادی اين نقش را پيکره دوازده حواري مسيح دانست و تصوير فروهر را به مسيح نسبت داد. کرپورتر در سال 1818 حدس زد که اين نقش ها پيکره شلم نصر و دو سردار و ده سبط ( قبيله ) اسرائيل است که به اسارت افتاده اند. خطر صعود از کوه مانع از آن مي شد که کسي به کتيبه نزديک شود. کرپورتر تا نيمه راه صعود کرد و طرحي از پيکره ها کشيد. او درباره خطر بالا رفتن از کوه مي گويد ” هيچ زماني بدون بيم مرگ از آنجا نمي توان بالا رفت ” .

اولین بار هنری .ک. راولینسون در سال های 37-1835 میلادی (دوره حکومت محمدشاه قاجار) و سال های 1844و 1847 میلادی (دوره حکومت ناصرالدین شاه قاجار) کتیبه را از نزدیک بررسی و از قسمتی از آن رونوشت تهیه کرد. وی در سال های 1851-1849 میلادی کتابی با نام کتیبه های میخی فارسی در بیستون نوشت و با رمزگشایی متن فارسی باستانِ کتیبه بیستون که به خط میخی نگاشته شده، راهگشای کشف خطوط عیلامی، بابلی و هموار کننده مسیر مطالعات آشورشناسی گردید. در واقع وی متون فارسی باستان و بابلی را خواند ولی متن عیلامی به عهده ادوین نوریس گذاشته شد که آن را در سال 1855 میلادی به چاپ رساند.

در سال 1282 شمسی یا 1903 میلادی ابراهم. و. ویلیام جکسون استاد دانشگاه کلمبیا دومین کسی بود که از کوه بیستون بالا رفت و کتیبه داریوش را مورد بررسی قرار داد و برخی از خطاهای راولینسون را در قرائت علایم میخی اصلاح کرد. در سال 1283شمسی یا 1904 میلادی از سوی موزه بریتانیا هیأتی به سرپرستی لئونارد ویلیام کینگ و رگینالد کمپل تامپسون به بیستون آمدند و توانستند از نقطه ای هفتاد متر بالاتر از کتیبه پایین آمده و بخش هایی از متن خوانده شده توسط راولینسون را اصلاح کنند ولی متأسفانه این هیأت موفق به نسخه برداری مجدد از کتیبه نشدند.

در سال 1948 میلادی جورج. جی کامرون همه کتیبه را نسخه برداری کرد. وی نسخه اول متن عیلامی را که تا آن زمان ناخوانا مانده بود را نیز نسخه برداری نموده و توانست شمار دیگری از واژه ها و حروف خوانده نشده را قرائت کند و با خمیر کائوچو از نشانه ها قالب گیری نماید. همچنین کامرون موفق شد از پایین کتیبه راهی برای رسیدن به آن پیدا کند. متأسفانه تصادفاً قالب متن بابلی به سختی آسیب دید و وی قالب دیگری از این متن تهیه نمود.

در سال 1950 رولند.گ.کنت متن فارسی باستان را ویراستاری کرد که متن، ترجمه انگلیسی، واژه نامه و گرامر را نیز دربر داشت و از آن زمان تاکنون ویرایش های مختلفی از متن های فارسی باستان، ایلامی و بابلی چاپ و منتشر شده است.

نقش برجسته بر سطحي به طول 6 متر و عرض يا ارتفاع 20/3 متر حجاري شده است. در سمت چپ نقش برجسته، تصویر تمام قد داریوش به ارتفاع 78/1 متر حجاری شده است. وی تاج کنگره داری بر سر، پیراهن بلندی بر تن دارد. ریش او مجعد و چهارگوش است. دست راست پادشاه به نشانه پرستش به سوي فروهر بلند شده است. فروهر که نماد اهورامزدا است روبروي پادشاه قرار دارد و حلقه اي در دست چپ گرفته و دست راست خود را مانند پادشاه بلند کرده است اين حرکت ظاهراً علامت دعاي خير است . يک ستاره هشت پر درون دايره بالاي کلاه تقريباً استوانه اي شکل فروهر ديده مي شود که همين نقش هم در تاج کنگره دار زيبايي که بر سر داريوش است ، ديده مي شود . شايد بدين وسيله داريوش اهورائي بودن خود را نشان مي دهد. داریوش پای چپ را بر روی سینه گئومات مغ – شورشی مشهوری که بردیا برادر کمبوجیه شاه هخامنشی را به قتل رسانده و خود را شاه نامیده بود – نهاده است. وی در دست چپ کمانی دارد که در فرهنگ ایران باستان نشانه پادشاهی است و دست راست را به احترام به سوی فروهر بالا برده است. در پشت سر داریوش «وینده فره نه» کماندار و «گئوبروه» نیزه دار مخصوص پادشاه و دو تن از کسانی که شاه را در قتل گئومات یاری کرده اند، ایستاده اند. در مقابل داریوش نه اسیر با گردن و دست هایی از پشت بسته نقش شده اند در بالای سر هر کدام

از این اسیران ، در زیر تنه گئومات و نیز بر روی دامن لباس اسیر سوم نام و نقش پادشاه شورشگر ، جایی که در آن شورش کرده و محل سرکوب شورشی ذکر شده است. این اسیران به روایت کتیبه کسانی هستند که به دروغ خود را شاه نامیده اند و عبارتند از: گئومات مغ، آسینه خوزی، ندیت بئیر بابلی، مرتیه پارسی، فرورتی مادی، چیسمه تخمه اسگرتی، فراد مروزی، وهیزاد پارسی و ارخ ارمنی.

این کتیبه 22 متر طول و 8/7 متر عرض دارد که به خط میخی و سه زبان فارسی باستان، عیلامی و اکدی یا بابلی نو نگاشته شده است. متن فارسي باستان در زير نقوش در 5 ستون به طول 23/9 و عرض یا ارتفاع 63/3 متر و 414 سطر قرار دارد. متن عیلامی در دو نسخه شامل593 سطر و هشت ستون تحریر شده است. در سمت راستِ نقوش بخشی از این کتيبه به طول 60/5 و عرض يا ارتفاع 70/3 نقر گردیده و بقيه آن در سمت چپ در امتداد متن فارسي باستان به طول 67/5 و عرض 63/3 متر قرار دارد. متن اکدی در یک تک ستون در سمت چپ نقش برجسته ها بر لبه پیش آمده صخره قرار گرفته است و ترجمه پاراگراف 69-1 فارسی باستان را در بر داشته و شامل 112 سطر است. علاوه بر سه متن اصلی ، 11 کتیبه کوچک بر صخره داریوش نگاشته شده که مربوط به داریوش و دشمنان اسیر شده وی است. این کتیبه ها تا جایی که فضا اجازه می داده نزدیک به شخصی قرار گرفته اند که به آنها تعلق دارد.

نقش برجسته و کتیبه داریوش اول